Oorlog en Verzet

De Joodse gemeenschap bouwde een eigen Synagoge in Zandvoort. Op de hoek van de Jacob van Heemskerskstraat en de Dr. Joh. G. Mezgerstraat werd de synagoge ingewijd op 17 augustus 1922. Er was een feestelijke bijeenkomst in het Oranje Hotel.

De Joodse gemeenschap was invloedrijk en zorgde voor veel werkgelegenheid vanwege hun investeringen in de hotels en attracties.

Het grootste deel van de Zandvoortse bevolking mengde zich echter niet in deze ontwikkeling van Zandvoort. Er ontstond meer en meer een tweedeling. Wel in vrijheid, maar met een zeker wantrouwen van de geboren en getogen Zandvoorter, naar de welgestelde Joodse bevolking.

Er was weer even een economische opleving, maar die opleving kreeg zijn keerzijde op Zwarte Donderdag 24 oktober 1929. De beurs klapte en de wereld kwam in een diepe depressie. Er breekt een economische wereldcrisis uit die ook in Nederland grote gevolgen heeft.

Werkloosheid volgde en mensen moesten stempelen voor een uitkering of werden geacht werk uit te voeren voor de overheid. In Zandvoort worden de werklozen ingezet om een recreatiepark aan te leggen: de Vijverhut (waar nu Center-Parcs is gevestigd).

Er ontstonden veel spanningen in Duitsland. Er was grote inflatie en veel Duitsers voelden zich vernederd door het verlies in de Eerste Wereldoorlog. Ontevredenheid en afgunst boden een goede voedingsbodem voor Adolf Hitler en zijn nationaalsocialisme. Aanvankelijk stelde hij nog weinig voor maar vanaf 1930 is de opkomst van het nationaalsocialisme onder leiding van Adolf Hitler en het fascisme, aangevuurd door de Italiaanse Mussolini, niet meer te stuiten.

De Duitsers deelden allerlei bevelen uit met hoge straffen en zelfs op straffe van de kogel. Ze sloopten woningen of namen ze in om er zelf gebruik van te maken.

Hiernaast zie je hoe zo’n ontruimingsbevel eruit kon zien. De brief is van 5 november en tien dagen later worden de mensen verwacht alles achter te laten, precies volgens de voorschriften (wensen) van de bezetter.

Hieronder een bevel aan alle mannen tussen de 17 en 40 jaar om metéén, per direct, de spullen te pakken en zich te melden voor de tewerkstelling. Ze hadden geen idee wat hen te wachten stond. Ze moesten vrouw en kinderen in onzekerheid achterlaten. Omdat het álle mannen waren, was het moeilijk je nog te verstoppen. Het was hierom dat niet alleen de Joden adressen zochten om te kunnen onderduiken. Steeds meer mensen zochten naar een manier om onder te duiken en aan de bevelen te ontsnappen.

De brief hiernaast is ondertekend door de burgemeester. De gemeentelijke overheid was natuurlijk al door de NSB overgenomen. Dat gold ook voor de kranten en radio; alle nieuwsberichten die werden gebracht, werden eerst gecontroleerd door de nazi’s. Als je berichten leest uit die tijd, is het ongelooflijk wat mensen kregen voorgeschoteld als “nieuws”. Propaganda heet dat. Op de Opdrachtenpagina vind je een interessante oefening om propaganda te leren onderscheiden van nieuws vanuit het verzet.

Dit artikel (klik erop om uit te vergroten), geschreven door Haarlemmer Piet Klaassen vlak na de oorlog, is erg interessant.

Hij beschrijft hoe hij de onderdrukking van de bezetter heeft ervaren – en vooral, welke bizarre en minutieuze regeltjes er allemaal werden bedacht door de Duitsers. Met als reden: zoveel mogelijk middelen en voedsel overhouden voor de “eigen” mensen; de militairen, de geboren Duitsers, de NSB’ers, of nog beter: voor de “Ariërs”.

Piet beschrijft dat alles schaars werd en overal eerst toestemming voor moest komen, bijvoorbeeld voor het kopen van nieuwe voetbalschoenen. Ook al was jouw paar gewoon te klein om er nog in te passen! Op den duur gold dat voor de eenvoudigste dingen zoals eieren, zelfs van je eigen kippen. Of het werd verboden om kruidenblaadjes in het wild om thee van te zetten; alles moest overblijven voor de bezetter. Men mocht niks uit zichzelf ondernemen. Reizen of ritjes met de auto zat er al helemaal niet bij. Hooguit op de fiets. Maar die werd ingenomen als je iets deed wat men niet zinde. De onderdrukking en gespannenheid was in alle dagelijkse details voelbaar. Niets was meer vanzelfsprekend.

De makkelijkste manier waarop de bezetter de verdeling van schaarse middelen kon organiseren, was via voedselbonnen. Iedereen kreeg een beperkt aantal bonnen voor groente, aardappels, melk, boter, brood, eieren, surrogaatkoffie, kleding, zeep, kaarsen en andere huishoudelijke artikelen. Eén keer per jaar was er (misschien) vis. En met Pasen een extra ei per persoon.

Specifiek voor Zandvoort was het verbod om nog op het strand te komen. De hele kustlijn werd “Sperrgebiet”. Als je er werd gezien, kon er op je worden geschoten. Mensen die werkzaam waren voor de Duitsers, maar die in hun hart niet wilden meewerken met de bezetting, werkten als spionnen voor het verzet. Ze verzamelden informatie over locaties van bunkers, wapens, radiozenders en geheime routes en communiceerden die informatie dan aan de mensen die in contact stonden met het buitenland; de mogelijke bevrijders.

Eindelijk kwam het einde in zicht van een beestachtige oorlog vol ellende. Op 5 mei 1945 werd de capitulatie van de Duitse bezetter getekend in Hotel de Wereld in Wageningen. Nederland was bevrijd door de geallieerde troepen. Ook in Zandvoort werd de bevrijding gevierd.

De NSB-burgemeester werd gevangen genomen en het dorp werd gezuiverd van foute Zandvoorters. Het normale leven moest weer worden opgepakt. Dat ging niet eenvoudig. Aan alles was gebrek. Bijna alle levensmiddelen bleven op de bon. Je kreeg een afgepaste hoeveelheid bonnen om de hoogst noodzakelijke levensmiddelen te verkrijgen.

Na de oorlog werden veel nieuwe woningen gebouwd en het toerisme nam weer toe. Er verrezen nieuwe hotels en een nieuwe watertoren. Zandvoort bloeide langzaam weer op en de economie in Nederland kwam in een stroomversnelling.

Maar de schade die Zandvoort had opgelopen, op het gebied van esthetiek – de mooie, rijke gebouwen aan de kustlijn, die allemaal gesloopt waren en waarvoor minder mooie gebouwen terug zijn gezet. Maar vooral op psychologisch vlak, de pijn van het verliezen van vrijheid, en het voorgoed verliezen van mededorpelingen die zijn gedeporteerd en uitgemoord, en nooit meer terugkeren…

Wim Gertenbach (1904 – 1943)

Willem Johannes (roepnaam Wim) Gertenbach was eigenaar van de Electrische Drukkerij Gertenbach, die gesticht was door zijn vader en gevestigd was aan de Achterweg 1.

Hij gaf als drukker de Zandvoortse Courant uit en veroorzaakte daarmee heel wat irritatie, want hij trok erin fel van leer tegen de NSB. In september 1941 werd de verdere uitgave van de Zandvoortse Courant verboden.

Niet lang daarna werd Gertenbach benaderd om het illegale blad Het Parool te drukken. Het blad was op 10 februari 1941 voor het eerst verschenen als sociaaldemocratische verzetskrant die vooral op Amsterdam en omgeving was gericht. Toen Gertenbach in september 1941 de vraag kreeg voorgelegd, aarzelde hij geen moment. In november 1941 ging hij voor Het Parool aan de slag. Maar al snel werden medewerkers van het illegale blad verraden en opgepakt.

Wim Gertenbach en zijn collega’s IJs de Jong en Piet Paap werden op 31 januari 1942 door de Duitse bezetter opgepakt wegens het drukken van de illegale krant. Tijdens het zogenaamde Eerste Paroolproces, van 12 tot 19 december 1942, werden zij en veertien anderen ter dood veroordeeld. Gertenbach werd op 5 februari 1943 gefusilleerd.

Het doodvonnis van De Jong en Paap werd omgezet in levenslange tuchthuisstraf. Na vele zwerftochten in diverse Duitse gevangenissen zijn ze na de bevrijding naar Zandvoort teruggekeerd. Zij hebben de drukkerij na de oorlog voortgezet onder de naam “Gertenbach’s Drukkerij’.

Hoe gevaarlijk het op grote schaal verspreiden van een krant als Het Parool was, blijkt uit het lot van de medewerkers. Bijna alle oprichters werden gearresteerd, gefusilleerd of naar het concentratiekamp gestuurd. Volgens een onderzoek in 1991 hebben in totaal bijna 80 medewerkers van Het Parool de oorlog niet overleefd. Zij worden jaarlijk op 5 februari herdacht.

Bron: Muizenest

Het gebouw van de voormalige drukkerij aan de Achterweg 1 staat er nog. Er hangt een gedenkplaat aan de gevel. Foto omstreeks 1938-1939. Wim Gertenbach staat helemaal rechts op de foto.